تمرکز یا توجه انتخابی (Selective Attention) به توانایی مغز در تمرکز بر یک محرک یا وظیفه خاص و نادیده گرفتن سایر محرک‌ها اشاره دارد. این فرآیند به مغز اجازه می‌دهد که منابع شناختی خود را به‌طور کارآمد برای پردازش اطلاعات مهم تخصیص دهد. تمرکز برای انجام وظایف پیچیده و نیازمند دقت حیاتی است و به‌وسیله شبکه‌های عصبی خاصی در مغز کنترل می‌شود.
1. نقش قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex)
قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) نقش کلیدی در کنترل توجه و تمرکز دارد. این ناحیه از مغز در تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، و کنترل اجرایی نیز نقش دارد. قشر پیش‌پیشانی با نواحی دیگر مغز مانند قشر سینگولیت قدامی (Anterior Cingulate Cortex – ACC) و قشر آهیانه‌ای (Parietal Cortex) در تعامل است تا فرآیند توجه را تنظیم کند.
• کنترل اجرایی: قشر پیش‌پیشانی در تعیین اولویت‌ها و تصمیم‌گیری درباره اینکه کدام محرک باید مورد توجه قرار گیرد، نقش دارد. این بخش مغز به ما کمک می‌کند تا وظایف مهم‌تر را انتخاب کنیم و از حواس‌پرتی جلوگیری کنیم.
• باز و بسته شدن توجه: قشر پیش‌پیشانی همچنین مسئولیت باز و بسته کردن توجه را بر عهده دارد. این یعنی مغز می‌تواند به سرعت بین تمرکز روی یک موضوع خاص و گسترش توجه به محیط کلی تغییر کند.
2. نقش استیل‌کولین (Acetylcholine) در تمرکز
استیل‌کولین (Acetylcholine) یکی از نوروترنسمیترهای اصلی است که در تنظیم توجه و تمرکز نقش دارد. این ماده شیمیایی در مغز به‌ویژه در سیستم کولینرژیک (Cholinergic System) فعال است و به تقویت ارتباطات عصبی و افزایش توانایی مغز در تمرکز بر یک محرک خاص کمک می‌کند.
• افزایش توجه: استیل‌کولین در هنگام تمرکز بر یک وظیفه خاص، به نواحی خاصی از مغز ارسال می‌شود تا فعالیت آن نواحی را افزایش دهد. این فرآیند باعث می‌شود که مغز بتواند به‌طور مداوم و با دقت بالا بر یک محرک یا وظیفه تمرکز کند.
• ارتباط با یادگیری و حافظه: استیل‌کولین همچنین نقش مهمی در فرآیندهای یادگیری و حافظه دارد. این نوروترنسمیتر با تقویت سیناپس‌ها و بهبود انتقال اطلاعات بین نورون‌ها، به مغز کمک می‌کند تا اطلاعات جدید را بهتر یاد بگیرد و به خاطر بسپارد.
3. تغییر تمرکز و نقش قشر سینگولیت قدامی (ACC)
قشر سینگولیت قدامی (Anterior Cingulate Cortex – ACC) در فرآیند تغییر تمرکز از یک وظیفه به وظیفه دیگر نقش حیاتی دارد. این ناحیه از مغز در شناسایی تعارضات و نیاز به تغییر توجه فعال می‌شود و به مغز کمک می‌کند تا به سرعت بین وظایف مختلف سوئیچ کند.
• سوئیچ کردن بین وظایف: زمانی که مغز نیاز دارد توجه خود را از یک وظیفه به وظیفه دیگر تغییر دهد، ACC فعال می‌شود و این تغییر را تسهیل می‌کند. این فرآیند به‌ویژه در محیط‌های پراکنده و حاوی محرک‌های متعدد بسیار مهم است.
• پراکندگی توجه: اگر فرد به‌طور مداوم بین وظایف مختلف سوئیچ کند، ACC به‌طور مکرر فعال می‌شود. این می‌تواند به کاهش توانایی تمرکز مداوم بر یک وظیفه منجر شود و در طولانی‌مدت باعث افزایش پراکندگی توجه و کاهش تمرکز عمیق شود.
4. تمرکز بصری و نقش قشر بینایی (Visual Cortex)
قشر بینایی (Visual Cortex) در پشت مغز قرار دارد و مسئول پردازش اطلاعات بصری است. تمرکز بصری، به معنی توانایی مغز در تمرکز بر یک محرک بصری خاص، نیز به‌وسیله این ناحیه کنترل می‌شود. قشر بینایی اطلاعاتی را که از چشم‌ها می‌آید، پردازش کرده و به سایر بخش‌های مغز ارسال می‌کند.
• تمرکز بصری متمرکز: زمانی که ما روی یک تصویر یا شیء خاص تمرکز می‌کنیم، قشر بینایی فعال شده و جزئیات آن شیء را با دقت پردازش می‌کند. این تمرکز بصری به ما اجازه می‌دهد تا به طور عمیق‌تر بر روی جزئیات یک شیء یا تصویر تمرکز کنیم.
• تمرکز بصری باز: در مقابل، زمانی که تمرکز بصری به‌صورت باز است، قشر بینایی به‌جای تمرکز بر یک نقطه خاص، کل میدان دید را پردازش می‌کند. این نوع تمرکز برای درک محیط کلی و شناسایی محرک‌های مهم از جمله تغییرات محیطی ضروری است.
5. تأثیر فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی بر تمرکز
استفاده مکرر از فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به تغییرات قابل توجهی در نحوه عملکرد مغز منجر شود. مشاهده مداوم ویدیوهای کوتاه، تصاویر و محتوای متنوع و جذاب باعث می‌شود که مغز به‌طور مداوم بین محرک‌ها سوئیچ کند.
• تضعیف تمرکز عمیق: همان‌طور که مغز به سوئیچ کردن بین وظایف مختلف عادت می‌کند، توانایی تمرکز طولانی‌مدت بر یک وظیفه خاص کاهش می‌یابد. این می‌تواند به مشکلاتی مانند ناتوانی در خواندن یک کتاب یا تماشای یک فیلم بدون حواس‌پرتی منجر شود.
• تشخیص و درمان ADHD: افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تکنولوژی‌های دیجیتال می‌تواند به تشدید علائم ADHD یا حتی ایجاد آن در افرادی که قبلاً این مشکل را نداشتند، منجر شود. کاهش تمرکز و افزایش پراکندگی توجه از جمله مشکلاتی است که در این شرایط رخ می‌دهد.
منابع علمی:
1. Sarter, M., Givens, B., & Bruno, J. P. (2001). The cognitive neuroscience of sustained attention: where top-down meets bottom-up. Brain Research Reviews, 35(2), 146-160.
• این مقاله به بررسی نقش استیل‌کولین و دیگر مکانیسم‌های عصبی در حفظ توجه و تمرکز پرداخته است.
2. Posner, M. I., & Petersen, S. E. (1990). The attention system of the human brain. Annual Review of Neuroscience, 13(1), 25-42.
• این مطالعه به بررسی شبکه‌های عصبی مسئول توجه و تمرکز در مغز انسان می‌پردازد و نقش نواحی مختلف مغز در کنترل توجه را توضیح می‌دهد.
3. Mesulam, M. M. (2004). The cholinergic innervation of the human cerebral cortex. Progress in Brain Research, 145, 67-78.
• این مقاله به بررسی نقش سیستم کولینرژیک و استیل‌کولین در تنظیم عملکردهای شناختی، از جمله توجه و تمرکز، می‌پردازد.
4. Roberts, A. C., & Clarke, H. F. (2019). The anterior cingulate cortex and adaptive control of action. Annual Review of Psychology, 70, 447-470.
• این مقاله به نقش قشر سینگولیت قدامی (ACC) در کنترل و تنظیم رفتارهای انطباقی و تغییر تمرکز بین وظایف مختلف می‌پردازد.
5. Luck, S. J., & Vogel, E. K. (2013). Visual working memory capacity: from psychophysics and neurobiology to individual differences. Trends in Cognitive Sciences, 17(8), 391-400.
• این مقاله نقش قشر بینایی در پردازش اطلاعات بصری و تمرکز بصری متمرکز و باز را توضیح می‌دهد.